Magiczny czas, pełen czarów i przesądów. Tak wyglądała kiedyś Wielkanoc na Żywiecczyźnie. Każde zachowanie, zwyczaj, obrzęd był skupiony wokół magicznych mocy i złych duchów, które w tym czasie chciały wyrządzić krzywdę. To także czas narodzin, czas zwycięstwa życia nad śmiercią, czas nadziei. O tym wszystkim gwarą opowie Dorota Gryglak, etnograf, gawędziarka, miłośniczka gwary góralskiej.

Dzisiok Wielkanoc jes cołkem inkso jako kiesika, ludzie jus nie wierzom w duchy i carownice, a przedefsyćkim nie gazdujom, a te cary to nojbardzyj związane były z gazdowaniym, bo kiesika to krowa była nojwoźniyjsom zywicielkom rodziny i trza było się niom łopiykowaj coby jom nik nie łurzyk. Nale zacnemy łod poconku. No moze nie bydem łopowiadaj ło Wileglim Poście, bo to był łokropnie ciynski cas dlo góroli, bo nie wolno było się weselij, trzeja było pościj, a i cas przednówkowy był łokropniy biydny, tymu ludzie nimogli się tyk Świont dockaj, bo wiedzieli, że kapke lepsijsyk rzecy pojedzom, ze się udo cosika uryktowaj, ze na kwile bydzie lepij i przidzie nadziyjna na lepsy cas. Tyn lypsijsy cas zwiastowała Kwietno Niedziela….

Kwiytno Niedziyla i kokoc

Tak jako teroz downij świynciło się kocanki. Ino teroz nie zwraco się uwagi na to kto jakom kocanke niesie i co do nij włozył, ba mo byj kolorowo. A downij to była wozno rzec. Kozdy mioł kocanki podog swojego stanu.Paniynki niesły kocanki w formie drzywka, bogacie umojone, zaś baby wydane naściybały do rynki kocanek i jakigo barwinku, i tak se niesły w rynce, zaś chłopcy co sie kcieli pokozaj wziynki nabili kocanki na śtyl coby wysoko se nieś, a niektórzy  zaś chłopi włożyli kocanki za śnurek u kapelusa i tak se śli do kościoła.

Łoproc tego jako to wyglądało, wozne było to co się do kocanki dawało. Z tego co wiym to w gminie Wyngiyrsko Górka na kocanki godali bagniontka, my zaś ino kocanki. No to kocanki to była podstawa. A do tego trza jesce było dodaj jałowca, bozego drzywka, barwinku, miyrtu, co ino zielonego, ino takigo co jest zowdy zielone no i kokoc – drzewko magicne, które miało wielgom moc uzrowiennicom, było to lykarstwo dlo koni cy krow.

Zaroz po świyncyniu kocanek trzeja było łodprawić różne łobrzyndy. I tak sło się do sopy, coby pogłoskaj krowicki, coby były taki hrube jako kocanka. Łokodzano tes krowy zaroz przed tym jako sły na piyrse posiyni. Kocanki wciskali tes po rogak kawołka, coby nie przisła jako powodź i grad.

Kocanka była dobro nie ino dlo gowiydzi. Chroniła przed chorobami i kozdy z domowników musioł takom kocanke zjyś coby go garło nie bolało, a i niejedno dziecko dostało po nogak coby nie było łospałe po zimie i brało się wartko do roboty. 

Bez caluśki rok kocaniu miały byj, nie wolno ik było wyrzucaj bo mogły się przydaj i tak jedni dawali je do sopy za tragorz, a inksi do chałpy za łobroz.

Topiyni Judosa

Tyn zwycaj jes jus cołkiym zabocony, a mozna pedziej ze to tako krześnijańsko wersyja topiynio Marzanny, a nojbardzyj był znany w Milowce. Kukłe Judosa shybowano z wiezy kościoła, a potym chłopcy nieśli jom na most na Sole, kany zaś shybowali kukłe do wody, wyśmiywajonc się z Judosa i wyśpiywujonc mu prziśpiywki.

Wielgi Cwortek i zawionzani zwonów.

W tym dniu we wsytkik kościołak zawiązywano zwony i nie śmioła graj muzyka, nie śmiano śmioj się i śpiywaj. Chłopcy gonili z kołatkami i klekotkami, ktore se sami zrobili. W wielu wsiak scepiło się w cwortek drzywka, bo tak jak zawionzujom się zwony tak i ponki drzyw się mioły zawionzaj, zaś mój dziadek scepił w Wielki Piontek…

W Wielki Piontek carownioce goniom

Wielgi Piontek był nojwoźniyjsym dniym bo Pon Jezusek umar i nimog się łopiekowaj światem to carownice goniły i łodbiyrały krowom mlyko, a ze krowa była nojwoźnijso, tymu trza jom było dobrze pilnowaj i nie puścij carownice do chałpy, nale nie ino przed czarownicami się chronili. Łod rania łomiotali wsytki konty, rogi, wymiotali pajyncyny, zamiotali podłogi i fsytko wynosili na gnoj coby wsytki chroboki z chałpy uciekły.

Wcas rano wsytki panny leciały do potoka coby łobmyj się wodom, bo kozdo dziywka kciała byj piykno i młodo. Baby w Wielgi Piontek nimogły grzebaj, kopaj skib, a chłopi łoraj i bronowaj bo Pon Jezusek lezy w grobie, chłopi tes nimogli wbijaj gwoździ, rombaj, kuj zielaza bo to tak kieby Pona Jezuska przibijali do krziza. Nie wolno tes nicego przinosij ani prziwoźij z lasa, coby jaki gady nie podchodziły z lasa ku chałpie.

No a co z tymi carownicami? Trza było pilnowaj coby nicego z chałpy nie pozycaj, coby zodno carownica do chałpy nie przisła i nicego nie ukradła, a nie dej Boze urzykła krowicke. Godało się ze po tym poznaj carownice, ze w Wielgi Piontek robi masło w maśnicce, nale nie było to nic cudownego, bo przecies kozdo baba w Wielgi Piontek robiła masło bo miało wielgom moc i było liekarstwem na wsytko i się nie psuło, tymu nie trudno było takom carownice znojś.

Radosno Wielgo Sobota!

Na Sobote kozdy zowdy cekoł, nale i tak post był i trza było się go trzimaj. Nale łod rania baby ryktowały świyncone i pewnie nieroz kto urwoł po cichu kawołek bukty. A do kosycka dawali nie tak jak teroz, bo co ik było staj, kawołek kiyłbasy, wyndzonki, bukty, babki, sol i pieprz, chlyb, jojka barwione w cebuli, a bogatsi upieconygo baranka z formy. Za to wozne było coby kosycki były umojone cymsi zielonym, a świyncone przikryte jakom serwetkom. Woznym zwykiem w Wielgom Sobote było świyncyni głowienek, takik protków, z któryk robili krzizyki i te po stopiyniu sniegow wbijali na kawołku na urodzaj. Prątkami tes łokładali konie coby były zdrowe, prontki chroniły tes przed burzami i gradem.

Jajeśnicna w Wielgom Niedziele

Wielgo Niedziela jak i Boze Narodzyni była nojświyntsym dniem. Siedziało się w chałpie, nimozna było spaj, lagaj, tukaj. Zaroz z rania trza było iś na rezurekcyje. Mozna było wtedy uwidziej ktoro baba jes carownicom i caruje krowy, bo ino carownice nimogły iś w procesyji abo sły na samiuśkim kojcu. Tymu biada kozdej babie ktoro nimogła pryndko iś….
Po rezurekcyji prydziutko sło się na śniodani. Nojwoźnijso była jajeśnica, a i jajuskami dzielili sie po kawołku. Zaś skorupki wiysano po drzywkak łowocowyk. Po jabłonkak, śliwkak cy grusak, coby latoś bogacie łobrodziły i były taki gładki jako skorupki.

Polywacka!

Jo znom nazwe Polywacka i tak u nos starzy godali, ale inksi godali tes Smigust. Bo w Poniydziołek Wielgnanocny nojwoźniyjse było to coby kozdo panna była mokro. To znacyło, ze dziywka była bogato i ze chłopcy bydom się do nij zalycaj. Kozdy w tym dniu mioł byj poloty i młodzi i starzy. Wesoło było i wsyndy było mokro, dziywki uciekały przez łokna nale i tak dawały się złapaj, a i nie jednom wrzucili do rzyki. Kozdy cekoł na tyn nojweselsy dziyj, a i dzisiok rada się polewomy.
Dziywcynta nie ino były łoblote nale tes posmogane po nogak gałonzkami jałowca przez kawalerow, nale tyn zwycaj jus downo zniknoł i łostała ino woda.

Co dzisiok łostało?

Kapke postu, choć w sobote jus mozna jeś miynso. Swiyncone, jajeśnica i polywacka… wsytko to jesce jes. Ino wydaje sie, ze to samo jes w całej Polsce, a to co nase, górolski to jus się zatraciło. Wielganoc ni mo tej samej mocy co kiesika i carownice chyba tes przestały carowaj, chocioz jo zowdy się dziwom kto ta idzie na kojcu procesyji. Cy downe zwyki się wrócom? Świat się zmiynił i to co było wozne dlo nasyk łojców teroz prawie znikło: gazdowaniy, robota w lesie, w polu. Jedzyni kupuje się w sklepie, piniyndzy nie brakuje i nik nie musi wartowaj cy jako carownica przidzie i co wyniesie z chałpy, nik się nie boji, ze przidzie grad i ubije zboze, a do lekorza chodzemy i nik kocanek nie połyko, no dobre… jo zjodom zowdy….Inske casy…dostatnie, w magie i cary nik jus nie wierzy. Nale ćliwo, ze jus nima tyk zwykow. Zrobmy wsytko coby nie łostały cołkym zabocone.

Tekst: Dorota Gryglak "Grupa Ino Po Nasymu"